Bu belge çalışmam, ilk adı Selanik olan römorkörün tarihçesini arşiv esasına göre doğrulamak için yapılmıştır. Zira Selanik Römorkörü (Gonca) hakkında internet üzerinde görülen anlatımların ve gazetelerde yer almış makalelerin tamamı yanlıştır.
Bu belge çalışmam, ilk adı Selanik olan römorkörün tarihçesini arşiv esasına göre doğrulamak için yapılmıştır. Zira Selanik Römorkörü (Gonca) hakkında internet üzerinde görülen anlatımların ve gazetelerde yer almış makalelerin tamamı yanlıştır.
Saptanan arşiv bilgileri şöyledir; (Lloyd’s Register of Shipping 1880-..)
-Selanik römorkörü:
- Almanya’da inşa edilmiştir. Ana makinesi İngiliz yapımıdır.
-İnşa Tarihi: 1872
-İnşa Tersanesi: Rostocker Actualle Gesellschaft, Rostock / Rostock Schiffswerft und Maschinenfabrik.
-Tipi: Demir gövdeli.
-Tonajı ve ölçüleri: 662 grt.497 nt.270 dwt, Tam boy: 228.6 ft, Genişlik: 26.5 ft., Derinlik: 11.4 ft.
-Buhar makinesi: Mausdlay, Sons & Field Ltd., Lambeth, London, 2 genişlemeli ve 122 nhp. güç üretmekte.
-Armatörü: İdare-i Mahsusa.
-Bağlama Limanı: İstanbul
-1911’de Selanik adıyla Osmanlı Donanması’nda mayın gemisi olarak görevlendirilmiştir.
-Donanmanın Beyrut’ta bulunduğu sırada Osmanlı-İtalya Savaşı’nın işaretleri görülmeye başladı. Trablusgarp Savaşı’na giderken Feth-i Bülend korveti, Selanik Komodorluğu emrindeki gemilerden biriydi. Selanik Komodorluğu emrinde; Feth-i Bülend korveti, Fuat vapuru, Selanik, Sürat, Teslihat ve Katerin römorkörleri vardı. Selanik Komodorluğu Selanik ve çevresinin korunmasından sorumluydu.
- Selanik Römorkörü 1911 yılında Selanik’ten İstanbul’a intikal etmiştir.
- Balkan Harbi’nden sonra Selanik 8 Kasım 1912'de, Yunanlılara teslim edilmiştir.
- Selanik Römorkörü’nün Osmanlı Türk Donanması’nda Mayın depo gemi olarak hizmet verdiğine dair belgelere dayalı şu bilgiler yer alır; “8 Mart 1915 sabahı Nusret mayın gemisi, Çanakkale Deniz Harekâtı’nın gidişatını önemli ölçüde etkileyen bir mayın döküş harekâtı gerçekleştirmiştir. 2 Mart 1915 tarihinde Selanik mayın gemisi tarafından İstanbul’dan getirilen 26 adet karbonit mayın, gerektiğinde taktik bir engel olarak kullanılmak üzere saklanmıştır.
- Türkiye Cumhuriyeti’nde Deniz Ana Üs Komutanlığının kurulması döneminde “Ana Mayın grubu” olarak; Mayın atölyeleri, Konca Cephaneliği, Yüzbaşı Hakkı, Sivrihisar, Atak, Uyanık, Nusret, Selanik mayın gemileri yer almıştır.
-1947 yılında..Deniz Ana Üs Komutanlığının alt birliklerinden (TDKT, 1935- 1950, s. 76, Bkz. Ek F) Silah İkmal Merkezinin bağlıları; cephanelikler, top tesisleri, torpido tesisleri ve mayın tesisleriydi.
..Ana Mayın Grup Komutanlığında bir tanesi akustik ve manyetik olmak üzere beş bölük, torpido izale atölyesi ve muhafız ve hizmet bölükleri vardı. Mayın gemileri de Yzb. Hakkı, Sivrihisar, Uyanık, Atak, Nusret ve Selanik’ti.
- 1950 yılında Gonca adı verildi. Borda numarası Y-1003 idi.
-Zaman içinde yardımcı gemiler statüsünde Y-1003 borda numarası ile Gölcük’te ve Marmara ve Boğazlar Deniz Kolordu Komutanlığı bağlısı İstanbul Boğaz Komutanlığı emrinde 1960’lı yıllara kadar römorkör olarak personel taşıma hizmetlerinde kullanıldı.
- 1989 yılında kadrodışı ve Maliye Bakanlığı’na devredildi. Bu süreçte Başiskele’de bağlı kaldı.
- 1992 yılında gemi modelcisi Erol Ersan tarafından fark edildi ve kurtarılması amacıyla Rahmi Koç’a haber verdi.
-Bu safhadaki gelişmeleri Muhterem Rahmi Koç Beyefendi lûtfederek bana mesajla iletmiştir.
Anlattıkları şöyledir; “Erol Ersan bey bana geldi ve Gölcük Tersanesine işçi taşıyan buharlı bir geminin servis dışı bırakıldığını, hurdaya ayrıldığını ve yakında parçalanacağını söyledi.
Beraber Gölcük'e gittik, Gonca'yı perişan bir halde gördük, içim ısındı. Böyle bir geminin parçalanmasına yüreğimin razı olmadığını söyledim ve aldık.
Römorkor ile çekerek şehir hatları vapurlarına bakım yapan Haliç Tersanesi‘ne getirdik. Orada restorasyona başladık. O günlerde buhardan pek anlamadığımız için Camper & Nicholson'da çalışan dünyaca meşhur Fred Cousins'ı davet ettik. Gelip, tersaneyi ve gemide yapılanları gördü. Bunlar, kaba iş yapıyorlar bu gemi bu tersanede istediğiniz gibi restore edilemez dedi.
Tekneyi bir yat tersanesine çekmemizi tavsiye etti. Aradık taradık, bir tersanede yer bulduk. Sahibi ile kirayı konuştuk. Adam kira istemiyorum, buraya bir hangar kurun, gemiyi restore edin, iş bitiminde hangarı bana bırakın dedi. Mutabık kaldık. Hangarı inşa ettik. Gemi inşaat mühendisi Erdal Kılıç'ı proje müdürü olarak tayin ettik.
-1993 Haziran'da restorasyon başladı. Eksper Fred Cousins gözetiminde gemiyi bitirdikten sonra içini Maltese Falcon yatının da iç dizaynı yapmış olan Ken Freivokh yaptı. Eylül 1997'de denize indirdik.”
- Halen Rahmi Koç imzasını ve yaratıcılığını temsil eden RMK Müzesi envanterinde yer alan müze gemilerden biri Selanik Römokörü’dür. Müze’deki adı “Gonca Buharlı Gemisi’dir. Mevcut tanıtım metninin son bilgilere göre değiştirileceği bildirilmiştir.
Selanik römorkörü Haliç Tersanesi’nde kuruhavuz’da
1878-80 Almanya inşa römorkörler.
Bu iki fotoğrafı bir karşılaştırma yapmak amacıyla ekliyorum; Bu devir römorkörlerinin bir özelliği bacalarının ince ve uzun olmasıydı. Bunun nedeni kömür dumanını daha yukarılardan havaya vermek içindi. Ayrıca o devirde gemi tasarımlarında da böyle bacalar ince ve uzun tutulmuştur. İkinci önemli husus, kaptan köprüsü olan binanın bir oda gibi biçimlenmiş olmasıydı. Bu Selanik römorköründe de aynen görülmektedir.
Selanik römorkörü hakkındaki bilgilerde yanlışlar vardır
1908 yılında İngiltere’de Thesselanoki - Selonique adıyla inşa edilmiş bir römorkör yoktur. Bu bilgi yanlıştır..(Tyne Build, Clyde Build, Sunderland Build, Thames Build Tugs arşivleri + Lloyd’s Register of Shipping Yıllıkları)
1927’de adının Gonca olarak değiştirildiği yazılmış. Bu da yanlıştır!
Gonca Mayın Gemisi’nin adı 1947 yılındaki kayıtlarda “Selanik” idi.
Bu konuda Amiral Afif Büyüktuğrul’un arşiv çalışması olan eserinde de bilgi vardır ve şöyledir;
Deniz Ana Üs Komutanlığının alt birlikleri şunlardı: (Büyüktuğrul, 1967, s. 34).
- Topçu grubu: Top çaplama, mermi imali, top ambarı, top atölyesi, hedef işleri ile Bekirdere, Hamzadere, Ulaşlı ve Çulhane cephane depoları.
- Torpido grubu: Torpido atölyesi, torpido deposu, torpido cephaneliği, torpido şalopaları.
- Mayın grubu: Ana mayın grubu, mayın atölyeleri, Konca Cephaneliği, Yüzbaşı Hakkı, Sivrihisar, Atak, Uyanık, Nusret, Selanik mayın gemileri.
- Mania grubu: Ağ kara işleri, ağ deniz işleri, ağ atölyesi, 4 tane ağ gemisi, Kaldıray ve Kaya gemileri, mania layteri, açıl motoru.
- Arama-Tarama grubu: Ana arama-tarama deposu ve atölyesi.
- Tir-i güverte grubu: Ambarlar, atölyeler, ana dalgıç grubu, Kurtaran ve Akın gemileri, Turgutalp maçunası ve Tarak ve Çamur dubaları…
Konca Cephaneliği adı zamanla Gonca Mayın ve Malzeme Depo Komutanlığı olmuştur. Donanmada artan mayın ihtiyaçları doğrultusunda temin edilen mayınlar için 1970 yılı içinde ciddi bir faaliyete girişildi. Gonca Mayın ve Malzeme Depo Komutanlığı’nda 700 mayınlık kapasitede bir mayın deposu inşa edilmesi çalışmaları başladı. (TDKT, 1923- 1972, s. 23).
Amiral Afif Büyüktuğrul; “Cumhuriyet Donanmayı nasıl buldu?” başlıklı makalesinde şöyle yazmıştır: “Cumhuriyet donanmayı, bütün Osmanlı tarihinde asla görülmedik şekilde zayıf ve güçsüz ve hatta kültürsüz bulmuştu. Bu donanma, hurda halinde olmak üzere, aşağıdaki gemilerden kurulu idi: l0.000 tonluk Turgutreis zırhlısı ve 3.250-3.805 tonluk Hamidiye ve Mecidiye kruvazörleri, 775 tonluk Peykişevket ve Berkisatvet torpito kruvazörleri;616 tonluk Muavenet ve Numune, 290 tonluk Taşoz, Samsun ve Basra muhripleri ;270 tonluk Berkefşan, 200 tonluk Yunus, 160 tonluk Akhisar, Draç, Musul torpidobotları, gene 97 tonluk daha genç Sultanhisar ve Sivrihisar torpidobotları; 530 tonluk Aydınreis, Preveze, Sakız, Burakreis; 420 tonluk Hızırreis, İsareis, Kemalreis ganbotları; 9 tane ufak motor ganbot; 365 tonluk İntibah, 365 tonluk Nusret, 270 tonluk Selanik mayın dökme gemileri.
Deniz Ana Üs Komutanlığı Dönemi Çanakkale ve Karadeniz Boğazı müstahkem mevkilerinin gelişmesinden sonra Kocaeli müstahkem Mevki Komutanlığı’nın stratejik önemini kaybetmesi, Donanma gemileri sayısının artması sebebiyle de ikmal, akaryakıt ve silah ihtiyacının çoğalması, 1946 yılında Marmara Üssü Bahri ve Kocaeli Müstahkem Mevki Komutanlığı’nda esaslı bir kuruluş değişikliği yapılmasını gerektirdi. 1946 yılı sonunda Marmara Üssü Bahri ve Kocaeli Müstahkem Mevki Komutanlığı yeniden organize edilerek “Deniz Ana Üs Komutanlığı” adıyla teşkil edildi.
..1947 yılında..Deniz Ana Üs Komutanlığının alt birliklerinden (TDKT, 1935- 1950, s. 76, Bkz. Ek F) Silah İkmal Merkezinin bağlıları; cephanelikler, top tesisleri, torpido tesisleri ve mayın tesisleriydi.
..Ana Mayın Grup Komutanlığında bir tanesi akustik ve manyetik olmak üzere beş bölük, torpido izale atölyesi ve muhafız ve hizmet bölükleri vardı. Mayın gemileri de Yzb. Hakkı, Sivrihisar, Uyanık, Atak, Nusret ve Selanik’ti. Bu gemilerden Atak ve Selanik gemileri inşa edildiklerinde römorkör olarak yapıldı ve bu hizmetlerde kullanıldı. Sadece gerektiği zaman mayın gemisi olarak kullanılmak üzere on ikişer mayın alacak şekilde tadil edildi. (TDKT, 1935- 1950, s. 76-77).
Lloyd’s Register of Shipping arşivinde Selanik römorkörünün 1907 yılında İdare-i Mahsusa emrinde olduğu kayıtlıdır.
Selanik römorkörünün, Selanik limanı inşaatı için kurulmuş olan “Société Ottomane D’Expoitation Port de Salonique” şirketinin kullandığı römorkörlerden biri olduğu bilgisi yanlıştır. Kaynak bilgi şöyledir; “Temmuz 1896'da Osmanlı Devleti ile Fransız mühendis Edmont Bartissol arasında yeni liman tesislerinin inşası için bir sözleşme imzalandı. Bir yıl sonra, 1897'de Bartissol, projelerin uygulamasını üstlenen ‘Société de Construction Ottomane du Port de Thessalonique’ (Anonymous Ottoman Construction Company of the Port of Thessaloniki)- Société de Construction Osmane du Port de Thessalonique'yi kurdu. 1900 yılında liman çalışmalarına başlandı.
Sözleşmenin Yirmi birinci Maddesi şöyle idi: “El veya buhar ile müteharrik bilcümle âlâtın isti‘mâline ve deniz üzerinde her nevi‘ ebâd ve tarzda römorkör ve maunalar ve tarak dubaları ve cerr-i eskâl (ağır bir yükü kaldırma) ve sâire bulundurmağa müteahhidin salâhiyeti olacak ve taş ocaklarının işletirilmesi ve mezkûr ocaklardan çıkarılan levâzımâtın mevki‘-i ameliyâta nakli içün müteahhid muvakkat demiryollar tesîs edebilecekdir.” (Kaynak:Selahattin Bayram- Doktora Tezi)
Onuncu Madde: “İşletme müddetinin inkızâsından bi'l-cümle âlât ve edevât ve inşâât ve kâffe-i vesâit-i nakliye-i bahriye ve berriye velhâsıl limanın işledilmesine müteallik her nevi‘ eşyâ hüsn-i hâlde olarak Hazîne-i Hâssa-i Şâhâne'ye teslim olunacakdır.” (Kaynak:Selahattin Bayram- Doktora Tezi)
Görülecektir ki, Selanik römorkörü’ne Osmanlı devleti adına elkonulmamıştır. Aksine Selanik Limanı’nda hizmet vermektedir. Yunan ayaklanması sırasında Feth-i Bülend korveti, Teslihat römorkörü ile mayın gemisi olarak hizmet vermiştir.
Ferdi Uyanıker’in “Osmanlı Donanmasında Feth-i Bülend Korveti ve Tarihi -Devamlılık Baǧlamında Osmanlı’dan Cumhuriyete Miras Bir Donanma Davası” başlıklı makalesinde Selanik römorkörü hakkında da dip notu olarak bilgi yer almaktadır. Dipnotu bilgisi yanlıştır;1
.. “Zırhlı Donanma” grubunda görev yapan Feth-i Bülend korveti, aynı süreçte 1908 yılı sonundan itibaren donanmayı ıslah etmek için görevlendirilen İngiliz Amiral Gamble’ın donanmayı modernize etme çalışmaları sırasında aktif olarak çalışmalarda yer aldı. Bu süreçte Amiral Gamble gemilerin hepsini maiyetiyle birlikte teker teker dolaşarak, gemileri dikkatli şekilde inceledi ve dört gruba ayırdı…Feth-i Bülend korveti donanmayı teşkil edecek gemiler grubunun ikinci fırkasında yer alıyordu.
Donanmanın Beyrut’ta bulunduğu sırada Osmanlı-İtalya Savaşı’nın işaretleri görülmeye başladı. Trablusgarp Savaşı’na giderken Feth-i Bülend korveti, Selanik Komodorluğu emrindeki gemilerden biriydi. Feth-i Bülend korveti, Fuat vapuru, Selanik, Sürat, Teslihat ve Katerin römorkörleriyle birlikte Selanik ve çevresinin korunmasından sorumluydu.
.. Balkan Savaşı’na giderken Selanik Komodorluğu emrinde Feth-i Bülend korveti ile birlikte, Fuat vapuru, Selanik, Sürat, Teshilat ve Katerin römorkörleri bulunmaktaydı. Feth-i Bülend korvetinden Trablusgarp Savaşı sırasında çıkartılan 4 adet 150, 4 adet 75 ve 6 adet 57 milimetrelik top ile oluşturulmuş bir kara tahkimatı mevcuttu.
..Ayrıca Selanik Limanı için alınan tedbirlerin başında liman ağzının mayınlanması gelmekteydi. Hazırlanacak mayın hatları için Bahriye Nezareti’nce başlangıçta 30 mayın ile birlikte bir de deniz subayı gönderildi. Bu müsademeli mayınlardan 24’ü birinci mania olarak Karaburun-Karaazmak arasına döküldü. Kalan 6 mayın yedek olarak elde tutuldu. Oysa Karaburun-Fener dubası arasını kapatmak için 50’şer metre aralıkla dökülecek 80 mayına ihtiyaç vardı.
..Selanik römorkörü, emir alır almaz güvertesindeki 6 adet mayını dökerek geçidi kapamak üzere Karaburun’da demirli vaziyette bekliyordu.
31 Ekim 1912 sabahı Yzb. Votsis komutasındaki Yunan torpidobotu Leftehor’dan Katerin’e geldi. .. Saat 21.00’de Katerin’den demir alarak Selanik Körfezi ağzına doğru ilerledi. Hava bulutlu, deniz ve rüzgar sakindi. Yunan torpidobotu saat 22.30’da yani 60 cm’lik seyyar ışıldağın yakılmasına çalışıldığı sırada Selanik Limanı ağzındaki fener dubasına ulaştı. Torpidobot bölgeyi iyi bilen iki tecrübeli kayıkçı rehberliğinde dubanın batısından ve mayın hatları arasından geçerek saat 23.20’de Feth-i Bülend korvetinin sancak tarafına geldi. Üç aydan bu yana aynı yerde demirli bulunan korvetin liman feneri yanmıyor, lumbuzlarından ışık sızıyordu.
Yunan torpidobotu, Feth-i Bülend korvetinin takriben 800 metre kadar açığında idi..Torpidobot iskeleye dönerek hücuma geçmek üzereyken, saat 23.30’da Feth-i Bülend korvetinden görülerek nöbetçi subayına bildirildi. Bu esnada komodor vekili ve Korvetin komutanı Bnb. Aziz Mahmud da gemide bulunuyordu.
..Hücum etmek için çok iyi bir pozisyon alan Yunan torpidobotu saat 23.35’te sancak kovandaki torpidoyu 150 metre mesafeden ateşledi.
Ardından iskeleye doğru dönüşünü tamamlayan torpidobot iskele kovandaki torpidoyu gönderdi. Bu zaman zarfında Feth-i Bülend korvetinin nöbetçi subayı, Bnb. Aziz Mahmud’un kamarasına koşarak mavnaya benzeyen bir cismin gemiye doğru geldiğini rapor etti. Bunun üzerine Bnb. Aziz Mahmud da dışarıya fırlayarak, cismin üzerine tüfek ateşi açılmasını emretmişse de asker ateşe başlayamadan, birinci torpido bacanın önü hizasına, makine ile Kazan dairesi arasına isabet etti. Gemide hasar aldığında batmasını engelleyen bölme sistemi bulunmadığından Feth-i Bülend korveti süratle sancak tarafa yatarak denizin dibine oturdu. Bulunduğu yerdeki derinlik 5,5 kulaç olduğu için geminin direği, bacası ve mataforaları denizin üstünde kaldı…Tüm bu karmaşa neticesinde gemi imamı Tevfik Efendi ile baş mangada yatan 6 er boğularak şehit oldu.”
Lloyd’s Register of Shipping 1889 yıllığından itibaren Selanik gemisi kaydı yer almaktadır. Bu bilgi şöyledir;
İnşa Tarihi: 1872
İnşa Tersanesi: Rostocker Actualle Gesellschaft, Rostock / Rostock Schiffswerft und Maschinenfabrik.
Tipi: Demir gövdeli.
Tonajı ve ölçüleri: 662 grt.497 nt.270 dwt, Tam boy: 228.6 ft, Genişlik: 26.5 ft., Derinlik: 11.4 ft.
Buhar makinesi: Mausdlay,Sons & Field Ltd., Lambeth, London, 2 genişlemeli ve 122 nhp. güç üretmekte. (Şirket, 1798 yılında Henry Maudslay tarafından Henry Maudslay and Company Ltd. adıyla Lambeth/Londra’da kuruldu ve daha sonra oğulları Thomas ve Joseph ile Joshua Field'ın şirkete katılmasının ardından 1833'te Maudslay, Sons and Field olarak yeniden düzenlendi. Gemilerin stimli makinelerinin yapımında uzmanlaşmıştır.)
Armatörü: İdare-i Mahsusa.
Bağlama Limanı: İstanbul
1911’de Selanik adıyla Osmanlı Donanması’nda mayın gemisi olarak görevlendirilmiştir.
Nusret (Nusrat) mayın gemisi Çanakkale Boğazı’na 133, İntibah 114, Selanik 48, Samsun ise 37 mayın döşeyerek İtilaf Devletleri Donanması’na geçit vermemişlerdir.
1914’de I.Dünya Harbi nedeniyle birçok deniz aracı gibi İstanbul limanında yedekleme hizmeti veren yabancılara da ait römorkörlere el konulmuştur. Selanik Römorkörü’ne haliyle el konulmamış, fakat Selanik’ten İstanbul’a intikal etmiştir.
Selanik römorkörünün inşa edildiği tersane 1850 yılında Rostock Schiffswerft und Maschinenfabrik olarak kuruldu. Genellikle römorkör tarzı gemi inşaatlarıyla tanınmıştır. 1890’da Müh.Henry Eugene Johns satın aldı ve adı Actien-Gesellschaft “Neptun“ -Schiffswerft und Maschinenfabrik in Rostock olarak değiştirildi. 1936’de Max Rohde Shipyard Gelhsdorf’da kuruldu. Ekim 2009’da Heiner Tamsen satın aldı ve Tamsen Maritim adı verildi.
--------------------------------
1 Ferdi Uyanıker; “Osmanlı Donanmasında Feth-i Bülend Korveti ve Tarihi -Devamlılık Baǧlamında Osmanlı’dan Cumhuriyete Miras Bir Donanma Davası” , Çaǧdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi XXII/44 (2022-Bahar,ss. 39-84)
2 Gökhan Atmaca;“Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Adları Süregiden Gemiler, Deniz Müzesi Komutanlığı Piri Reis Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul, 2010, s.343.