Karayolundan ulaşımın çok yetersiz olduğu yıllarda Posta Vapurları sahil yerleşim bölgelerindeki halkın seyahat ve mal hareketinin sağlanabildiği tek ulaşım vasıtalarıyla. O yıllara ait internet ve twitter benzeri haber kanallarında böyle yazışmalarla karşılaşırsınız.
Nejat Vapuru
Nejat vapuru konusunda gördüğüm iki yazışma şöyle; “İsmini ilk defa büyük dayımızın anılarından dinlemiştim; Tıbbiyeyi bitirdikten sonra tabip olarak ilk görev yeri Antalya'nın Kaş nahiyesi imiş. Sanırım 1950’li yıllar. Nejat vapuru Akdeniz çanağında yolcu ve yük taşırmış. Hava koşulları el verdiğince Antalya, Adrasan, Kaş gibi limanlara uğrar, ama dalgalardan yanaşamaz ise, pas geçer kafasına göre ilk durabildiği limanda yolcuları indiriyormuş. Yayınlanan sefer aralığının dışında Antalya’ya uzun süre uğrak yapmamış. Bu nedenle çok yolcu ve erzak birikmiş. Dayımız amcasının yakın arkadaşı olan İhsan Sabri Bey’e telgraf çekip bu genç doktorun muhakkak vapura bindirilmesi ricasında bulunmuş. Doktoru vapura almak istemişlerse de Nejat vapuru dalgalardan yanaşamamış ve Kaş’a gitmiş. Bu nedenle eşek üstünde o mesafeyi 3-4 günde gidebilmişler.
Bir başka okur şöyle yazmış; “Eski gazete haberlerinde 168 ton kahveyi Beyrut’tan getirdiğini yazıyor. Bu da bize boyutları konusunda aşağı yukarı bir bilgi verebiliyor. Son seferini ne zaman yaptı, resmini de bulamadım”
Okurların değindikleri Nejat isimli vapur, Trabzonlu Hüseyin Celâl Efendi’ye ait Nejat Vapuru değildir. Benjamen Barzilay şirketine ait Necat vapurudur.
Özellikle Karadeniz ahalisini eli ayağı hep hasretle beklenen posta vapurlarıydı ve uzun yıllar yabancı bayraklı vapurlarla seyahate mecbur kaldılar. Zamanla bu sahil yörelerinin girişimci insanları vapur alarak işletmeye cesaret etmişlerdir. Bu değerli kişilerden biri Trabzonlu Hüseyin Celâl Efendi olmuştur. Sahibi oldukları ve “Nejat” adını verdiği genel yük vapuru 1870 yılında Glasgow’daki A.& J. Inglis Ltd. tersanesinde inşa edilmişti.
Batı dünyasında gemilerin sicil kayıtları son derece muntazamdır. Bir gemi inşa edildikten sonra hizmet dışı kalıncaya kadar geçirdiği evreler takip edilir ve siciline işlenir.
The Ship List, Lloyd’s Register of Shipping , Identification Data ve Marine Data kayıtlarındaki ayrıntıları şöyledir;
Trabzon Nejat Vapur Koll. Şirketi Merkez İdarehanesi Bahçekapısı Han’da idi. Şirketin Sahibi: Hüseyin Celâl Efendi ve Şurekâsı. Müdür-i Umûmî (Genel Müdür): Hâfız Said Efendizâde Esad Bey, Şirketin Mevcut Vapurları: 943 grt. Nejat .
Trabzonlu Hacı Hüseyinzade ve Hüseyin Celâl’in satın alarak “Nejat” adını verdikleri genel yük gemisinin sicil kaydı (Identification Data) bizler için düşündürücü olmalıdır. Bir bakıma bu konuda “Ben nerede. Efendim nerede” der gibi bir tablodur bu.
Identification Data’dan alarak Nejat Vapuru’nun 1870 yılından 21 Mayıs 1915’de “Total Lost- Tam Kayıp” sayıldığı tarihe kadar geçirdiği evreler, bu arşiv kayıtlarında şöyledir:
İnşa yılı: 1870
İnşa adı: Pollux
İlk Armatörlük şirketi: Kuzey Holanda, Amsterdam, Koninklijke Nederlansche Stoomboot- Maatschappij
Sınıflandırılması: Yük Gemisi
Sevk gücü: Buharlı gemi
Tipi: Genel yük Gemisi
Güverte kaplaması: Ladin ahşap armuz kaplama
Direk sayısı : 3 ana direk
Kullanılan tekne cinsi: Demir
İnşaat Ayrıntıları:
İnşa Tersanesi: İngiltere, Glasgow, A.&J. Inglis Ltd.
Tersane kızak No.su: 74
Denize indirilme tarihi: 27 Ağustos 1870
Hizmete gitme tarihi: Eylül 1870
Tescil Tarihi ve Limanı : Ekim 1870,Amsterdam.
Teknik Ayrıntılar:
Ana makine imalatçısı: İngiltere, Glasgow, A.&J. Inglis Ltd.
Makine Tipi: Kampaund, buharlı.
Silindir Sayısı: 2
Makine gücü: 900 nhp.
Makine Buhar üretim cinsi: IHP (IPK)
Pervane Sayısı: 1
Gross tonu: 1523 Grosston.
Net Tonajı: 943 Netton.
Deadweight: 1750 ton dwt. (1016 kg)
Tam boy: 253 Ft (İngiliz)
Genişlik: 33.5 Ft. (İngiliz)
Derinlik: 25 Ft. (İngiliz)
Geçirdiği Onarımlar ve Değişiklikler
Yıl 1895- Ana makine değiştirildi ve yerine Hollanda Amsterdam, Fabriek van Werktnigen & Spoorwegmaterieel NV. imalatı, 3 Devirli ve (18.5,29.5& 47.25-36) 700 ipk güç üreten buhar makinesi monte edildi.
Çağrı adı: PQKF
Bellibaşlı olaylar:
28 Ocak 1871- Makine arızası nedeniyle 28 Ocak 1871’de bir İngiliz vapuru tarafından Ferrol limanına yedeklendi
26 Eylül 1874 – Amsterdam’dan hareketinden sonra İngiliz buharlı gemisi Longhirst ile çatma sonucu hasar gördü.
19 Ekim 1875 - Karışık yüklü olarak İzmir’den Amsterdam’a seyri sırasında şaft arızası nedeniyle Strathclyde isimli vapur tarafından Ferrol’a yedeklendi.
31 Mart 1879- New York’tan Amsterdam’a hareketinden sonra 31 Mart gün artan fırtına karşısında pusulası devrildi, köprüüstünde ağır hasar meydana geldi.
30 Aralık 1880 - İstanbul’da çatma sonucu ciddi hasar gördü ve İzmir’e yedeklendi.
20 Aralık 1881- New York’ da çatma sonucu baş direk yıkıldı ve güvertede hasar meydana geldi. Bir can silikası parçalandı.
21 Mart 1890 - Zaandam yakınında Kuzey Denizi Kanalı’nda karaya oturdu ve yüzdürüldü.
9 Eylül 1900- Marmara’da İstanbul’a seyrederken İspanyol genel yük gemisi Saltillo ile çatma vuku buldu.
29 Aralık 1907 – Türk armatörlük firmasına satıldı ve “Nejat” adı verildi.
Akıbeti:
2 Mayıs 1915 günü Kozlu’dan İstanbul’a seyrederken Rus kruvazörü S.Kagul- Pamjat Merkurija tarafından top ateşine maruz kaldı. Batmamak için baştankara karaya oturdu. Fakat hurda hale geldiğinden Tam Kayıp sayıldı.
Geminin kaptanları:
1870’de Kaptan Jacon Wilke Wilkens
1877’de Kaptan E. Overlack
1881’de Kaptan Frederick Arnold Maurits Mallickrodt
1889’da Kaptan Dirk Herman
1902’de Kaptan Gerard Henze
1903’de Kaptan Adrian Regort
1907’de Kaptan Gerrit-Jan Jongman.
“Necat” isimli bir diğer genel yük gemisi
Hür Teşebbüs Türk armatörleri arasında 30’lu yıllarda çok başarılı olan Pertev Benjamen nedense Varlık Vergisi ile kurban edilmiş ve tüm vapurları haczedilerek İstanbul Defterdarlığı vasıtasıyla satılmıştı. Nejat Vapuru da bunlardan biridir.
Sicil kaydı şöyle idi;
S.S Necat -
• Genelyük gemisi (HCGT ve 1934’den sonra TCCK)
• 1891’de J.C. Tecklenborg AG, Geesmünde tersanesinde Dampfschiff - Rhederei Hansa, Hamburg firması adına “Wandrahm” adıyla inşa edildi.
• 2526 grt., 2500 dwt. ve ana makinesi 3 genişlemeli 130 ihp güç üretiyordu.
• 14 Mart 1894’de Hamburg - Amerika Linie, Hamburg firmasına satıldı.
(Kaynak: Osman Öndeş-“Türk Armatörleri Tarihi”, III. Cilt sf.219)
• 12 Ekim 1914’de adı “Hispania” olarak yenilendi.
• 16 Ocak 1911’de E.R. Retzlaff, Rostock firmasına satıldı.
• 20 Temmuz 1914’de Dampfschiff Rhederei Union AG, Hamburg’a satıldı ve “Kreta” adı verildi.
• 1915’de Joh. Thode, Hamburg firmasına satıldı ve “Tebea” adı verildi.
• Kasım 1918’de İngiliz Savaş Ulaştırma Bakanlığı’nın denetiminde Belçika Hükümeti’ne devredildi.
• Temmuz 1921’de F.G. Reheinhold, Danzig firmasına satıldı ve “Bosporus” adı verildi.
• 1924’de Stettiner Dampfer Compagnie, Stettin’e satıldı.
• 1925’de Barzilay ve Benjamen Kumpanyası, İstanbul’a satıldı ve “Nejat” adı verildi. Adı “Necat” olarak yenilendi.
• 1942’de Varlık Vergisi nedeniyle elkonuldu ve TC. Devlet Denizyolları İşletmesi Umum Müdürlüğü, İstanbul’a devredildi.
• 1 Mart 1952’de Denizcilik Bankası TAO,’ya devredildi.
• 1 Ekim 1954’de D.B. Denizyolları İşletmesi, İstanbul’a devredildi.
• 1954’te Hizmet dışı bırakıldı.
• 1963’de “Çelikkale” adı verildi.
• Ağustos 1964’de İstanbul’da söküldü.
Takdir edilen Varlık Vergisi’ni ödeyemeyen, Barzilay ve Benjamen Vapurculuk gemileri İstanbul Deftardarlığı vasıtasıyla ilan edilmek suretiyle satılmış ve satışı için gazetelere ilan verilmiştir.
Necat vapurunun satışına ait ilan.
İstanbul Defterdarlığından Vapur Satış İlanı
Vapurun ismi : Necat Mesaha şehadetname No.’su : 7743
Sicil No.’su : 77
Gayrisafi tonilatosu : 2626
Safi tonilatosu : 1590
Dedveyt tonilatosu : 3556 yaz dedveyti
Eb’adı : 97.00 tul x 12.99 arz x 7.81 umk metre.
Makine beygir kuvveti : Lâfzi 268 tripil makine, 3 silindirli, iki üstüvani kazanlı.
Boş iken çektiği su : 3.88 mt.
İnşa tarihi : 1895 (1891 olacak)
Mahalli inşası : Almanya
Muhammen kıymeti : 430,940, lira.
Teminatı : 36,295 lira.
Tophane Vergi Dairesi’ ne Varlık Vergisi’nden borçlu olan Barzilay ve Benjamen Şirketi’ne ait olup, muhammen kıymeti ve evsafı yukarıda yazılı olan Nejat vapuru Tahsili Emval Kanunu hükümleri muvacehesinde Beyoğlu Kazası İdare Heyeti’nce satılacaktır. Elveym Haliç Kalafat mahallinde bağlı bulunan vapurun bilâhare hangi limanda olacağı Mıntıka Liman Reisliğinden veya Defterdarlık 15.ci Bürodan öğrenilebilir. Birinci ihale 25 Aralık 1944 Salı günü Saat 14.’de, ikinci ihale 4 Şubat 1944 Cuma günü saat 14’de yapılacaktır. Taliplerin teminat parasına ait makbuzlarla birlikte Beyoğlu Kazası İdare Heyeti’ne başvurmaları.
Trabzonlu Hüseyin Celâl Efendi
Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yayınlanmış “ Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Tarihi 1884-1950” başlıklı belge eser çok kapsamlı olmasına karşın Hüseyin Celâl Efendi hakkında doğrudan bir bilgi bulunmamaktadır. Eserde; “1901’de Trabzon Limanı’na gelip giden vapurlar ile yelken gemilerinin adedi ve tonilatoları” başlıklı tabloda; Trabzon’a uğrak yapan gemilerin hamil oldukları bayraklar Avusturya, Fransa, Yunan, Almanya,Rusya,İtalya olarak yer almaktadır. Bu durum Trabzon ahalisinin ve tüccarının seyahat edebilmek veya malını göndermek, almak için yabancı bayraklı gemilere mecbur olduklarını göstermektedir.
Sadece (1316 H.)1900 yılı Trabzon Ticaret Odası Yönetim Kurulu listesinde;
Reis: Hacı Sadıkzâde Vehbi Efendi
Başkâtip: Arif Hikmet Efendi
Azalar: Hacı Osman Efendi, Hacı Tevfik Efendi, Hüseyin Efendi, Hacı Kadri Efendi, Hasan Efendi, Tahsin Efendi, Fehmi Efendi, Rasim Efendi isimleri bulunmaktadır.
Üyelerden biri olarak gösterilen Hüseyin Efendi’nin “Trabzonlu Hüseyin Celâl Efendi” olup olmadığı belli değildir.
İngiltere arşivlerinde “Trabzon Nejât Vapur Koll. Şirketi -Merkez İdarehanesi Bahçekapısı Han. Şirketin Sahibi: Hüseyin Celâl Efendi ve Şurekâsı.
Müdür-i Umûmî (Genel Müdür): Hâfız Said Efendizâde Esad Bey, Şirketin Mevcut Vapurları: 943 grt. Nejat olarak yazılıdır.
Yine ayni arşivlerde; “2 Mayıs 1915 günü Kozlu’dan İstanbul’a seyrederken Rus kruvazörü S.Kagul- Pamjat Merkurija tarafından top ateşine maruz kaldı. Batmamak için baştankara karaya oturdu. Fakat hurda hale geldiğinden Tam Kayıp sayıldı.” bilgisi vardır.
Hüseyin Celâl Efendi’nin gemisinin idaresi için Trabzon’dan İstanbul’a göç ettiği düşünülebilir. Bu husus Trabzon’da adının tüccarlar arasında neden yer almadığı sorusuna kısmen cevap olabilir.
Umarım bu makalem vesilesiyle Hüseyin Celâl Efendi hakkında ayrıntılı bilgiye ve fotoğrafına ulaşmak mümkün olacaktır.
