Küresel Terminal Operatörleri (KTO) dünya çapında birden fazla ülkede yatırım yaparak yük elleçleme faaliyetlerini yürüten liman operatörlerdir. KTO’ların temel amacı dünyada kritik tedarik zincirleri üzerinde konuşlanmak ve bir küresel terminal ağı kurmaktır. Dünyada 80’li yıllarda başlayan liman özelleştirme uygulamaları KTO’ların gelişimi için uygun bir zemin hazırlamış, özellikle tecrübeye ve sermaye gücüne sahip terminal operatörleri, bulundukları ülkeler dışında yeni pazarlarda yeni fırsatların arayışına girmiştir. Pek çok girişimci, pek çok zorlu süreçten geçerek coğrafi kapsamlarını arttırsa da 1990’lı yıllardan bu yana çok az terminal operatörü, terminal varlıklarından oluşan çok uluslu portföyleri yöneterek bir KTO olabilmiştir. Günümüzde neredeyse tüm dünyada faaliyet gösteren KTO’lar, giriş bariyerlerinin oldukça yüksek olduğu küresel konteyner taşımacılığı sisteminin kritik oyuncularından birisi haline gelmiştir.
KTO’ların gelişim başarısı temelde iki ekonomik stratejiye dayanır. KTO’lar bir yandan sahip oldukları liman ve terminallerin sınırlı gelişim imkanlarına karşılık yeteneklerini yatay entegrasyonlar ile yeni pazarlara aktarıp küresel hizmet ağlarını genişletirken, diğer yandan dikey entegrasyonlar ile konteyner taşımacılığı ile ilgili diğer aktörlerle güçlü iş birlikleri kurmuşlardır. Özellikle konteyner taşımacılık sektöründe en önemli oyuncu olan konteyner gemi hatları ile iş birliğine girmeleri ya da bizzat konteyner gemi hatlarının, öz faaliyetleri olan deniz taşımacılığını desteklemek amacıyla, kendi terminal yapılarını oluşturmaları (dikey entegrasyon) KTO’ların hizmet seviyelerini önemli oranda arttırmıştır. Zamanla bu dikey entegrasyonlardaki lojistik faaliyetler kapsamına depolama, iç taşıma, gümrükleme gibi lojistikle ilgili diğer iş alanları da eklenmiştir. Bilindiği gibi bugün, pek çok konteyner gemi operatörü taşımacılık dışında diğer lojistik hizmetleri sunarak hizmetlerini çeşitlendirme gayretindedir. Hatta önümüzdeki dönemde KTO’lar ile ilgili benzer haberlerde artış olacağına kesin gözüyle bakılabilir.
2010’lu yıllarda KTO’ların yatırımları hızla artmıştır. Günümüzde güçlü sermaye ve yüksek standartlı hizmet yapıları ile KTO’lar Yeşil Mutabakat, operasyon ve enerji verimliliği, ekipman modernizasyonu, otomasyon ve dijital dönüşüm gibi pek çok konuda öncü roller üstlenmişlerdir.
KTO’ların Sınıflandırması
Akademik dünyada ve iş dünyasında KTO’ların çeşitli sınıflandırmaları bulunsa da en yaygın sınıflandırma, dünyada konteyner gemi ve liman operatörleri konusunda uzmanlığı olan danışmanlık şirketi Drewry tarafından geliştirilmiştir. Bu sınıflandırmaya göre KTO’lar 3 gruba ayrılmıştır. Bu 3 grup içinde toplam 21 KTO yer almaktadır.
Birinci grup terminal operatörleridir. Bu grupta yer alan operatörlerin uzman oldukları ana iş dalı konteyner terminal operasyonlarıdır. Bu gruptaki oyuncular küresel pazarlarda büyümek ve coğrafi kapsamı genişletmek için dünyanın çeşitli bölgelerinde yatırım yaparlar ve/veya imtiyaz elde etmek için ihalelere girerler. Küresel terminal operatörlerinin 3 ana grubu içinde en yüksek elleçleme payına bu grup sahiptir (DP World, PSA International, China Merchant Ports vb.).
İkinci grup konteyner gemi operatörleridir. Bu grupta yer alan aktörler için konteyner gemi operasyonları ana iş dalıdır. Bu operatörler aynı zamanda dünyanın en büyük konteyner gemi armatörleri ve işletmecilerdir (Donatan). Bu işletmeler ana iş dalları olan konteyner taşımacılığı hizmetlerine destek olması için küresel bir terminal ağına sahiptirler. Bu tesisler sadece kendi gemilerine hizmet veren bir yapıda olabilirken (Dedicated terminal – tahsis edilmiş terminal) diğer gemi operatörlerine ya da konteyner gemi operatörlerinin oluşturdukları ittifaklar içinde yer alan (2M, Ocean Alliance ve THE Alliance) diğer şirket gemilerine hizmet veren yapılar daha yaygındır (APM Terminals, China Cosco, CMA CGM vb.).
Üçüncü ve son grup ise hibrit operatörlerdir. Bu gurup da (ikinci grupta olduğu gibi) konteyner gemi armatörleri tarafında oluşturulmuştur ve konteyner gemi operasyonları ana iş dalıdır. Bu işletmeler benzer şekilde ana iş dalını desteklemek amacıyla konteyner terminal işletmeciliği yaparlar. Fakat bu iş dalı için ana şirketten ayrı bir tüzel kişilik kurulmuştur (Evergreen, HMM, K Line vb.).
Bahsettiğim bu operatörlerden birisi Türkiye kökenli Yılport/Yıldırım Grubudur. Yılport/Yıldırım Grubu, bahsettiğim sınıflandırma içinde “Terminal Operatörleri” grubu içinde yer almaktadır. Yılport, Türkiye’de Gebze, Solventaş, Gemport ve Rotaport’u işletirken, dünyada pek çok lokasyonda terminal işletmeciliği faaliyetlerini sürdürmektedir. Yılport Holding’in bünyesinde Türkiye dışında İskandinavya’da 3, İberya Yarımadasında 9, Latin Amerika’da 2 ve Akdeniz’de 1 liman bulunmaktadır. Yılport/Yıldırım Grubu ile ülkemiz KTO sistemi içinde yer alan güçlü bir oyuncu durumundadır.
Dünyada KTO’lar ne kadar büyük?
2020 yılında dünyadaki tüm konteyner terminallerinde toplam elleçleme yaklaşık 795 milyon TEU iken tüm KTO’ların 2020 yılı toplam elleçlemesi 638 milyon TEU’dur. Bu rakam ile yaklaşık 30 yıl süren gelişim dönemi sonunda KTO’lar, küresel konteyner elleçleme hacminin yüzde 80,5’ini gerçekleştirirken dünya toplam konteyner elleçleme kapasitesinin yüzde 75’ine sahiptir. 2020 yılında China Cosco dünya çapında 104 milyon TEU elleçleme ile KTO’lar içinde en yüksek paya sahipken (yüzde 13,2) onu 87 milyon TEU elleçleme ve yüzde 11 pay ile PSA International, 84 milyon TEU elleçleme ve yine yüzde 11 pay ile APM Terminals izlemektedir.
Türkiye’de KTO faaliyetleri
Türkiye’de KTO faaliyetleri 2001 yılından bu yana sürmektedir. KTO’ların gerek kendi başlarına gerekse mevcut terminal operatörleri ile yaptıkları işbirlikleri ile ülkemizde doğrudan yatırım yaptıkları bilinmektedir. Zaman içinde dünyanın en önemli KTO’larının ülkemizdeki özel konteyner terminalleri ile ilgilendikleri ve/veya özelleştirme ihalelerine girerek kamu limanlarında imtiyaz sahibi oldukları görülmüştür.
Bu küresel oyuncuların Türkiye kıyılarında liman işletmeye ilgi duymalarının üç önemli nedeni bulunmaktadır. Bunlar Türkiye’nin jeostratejik olarak bölgesinde kritik bir öneme sahip olması, Türkiye’nin yerel yük potansiyelinin yüksek olması ve Türkiye’de, özellikle Türk boğazları gibi doğal bir geçişten dolayı Marmara denizi limanlarında Karadeniz yönlü transit konteyner hacminin yüksek olmasıdır.
KTO’ların faaliyet gösterdiği pek çok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de KTO faaliyetleri her geçen gün artış göstermektedir. KTO’lar sahip oldukları bazı avantajlar ile küresel konteyner gemi operatörlerine uygun bir hizmet zemini oluşturmaktadır. Diğer yandan KTO’nin bu gelişimi pek çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de sorgulanır hale gelmiştir. Ancak KTO’ların konteyner taşımacılık sektörü gibi oldukça karmaşık, dinamik ve çok taraflı bir sektörde hizmet vermeleri nedeni ile bulundukları ülkelere verdikleri fayda ya da zararlar hakkında kolayca bir yargıya ulaşmak, pek de mümkün değildir.
KTO’lar bir tehdit mi?
Küresel konjonktür dikkate alındığında KTO’ların bulundukları ülkelere pek çok yönüyle önemli kazanımlar sağladıkları oldukça açıktır. Bunu ülkemizde de gözlemliyoruz. Bu nedenle ilk bakışta KTO sisteminin, devasa ölçekleri ve kazanımları ile küresel ticaret sistemi içinde yer almak isteyen tüm ülkeler için artık kaçınılmaz olduğu düşünülebilir. Fakat dünyanın her yerinde bu görüşün zıt kutuplarında yer alan kişi ve kurumlar da bulunmaktadır.
Mantıklı ve rasyonel bir zeminde yargılara ulaşabilmek ve KTO yapısının ülkemiz için avantaj ve dezavantajlarını çeşitli yönleri ile sorgulayabilmek için, bu konuda uzman kurumlar tarafından raporların hazırlanması ve kamuoyu ile paylaşılması gerekmektedir.
Kaynaklar
- Drewry, Global Container Terminal Operators, Annual Review and Forecast 2021/22.
- https://asia.nikkei.com/Business/Transportation/China-s-COSCO-raises-stake-in-top-Greek-port-Piraeus-to-67
- Alphaliner
- https://porteconomicsmanagement.org/pemp/contents/part3/terminals-and-terminal-operators/container-terminals-worlds-major-port-holdings/
Prof.Dr. Soner ESMER
