Özet Limanlar hizmet üreten işletmeler olarak tedarik zincirinde önemli bir yere sahiptir. Gemilerin liman zamanlarının azaltılması, tedarik zinciri performansının arttırılması, ulaştırmada verimlilik ve etkinliğin arttırılması baskıları yükün, dolayısıyla deniz taşımacılığı ve liman işletmeciliği faaliyetlerinin yüke göre uzmanlaşmasını gerektirmiştir. Özellikle dünya ticaretinin arttığı 20. yüzyılda yük ve gemi tiplerindeki ihtisaslaşmaya bağlı olarak limanlarda da ihtisaslaşma süreci yaşanmıştır. Bu çalışmanın amacı, sıvı kimyasal yük terminallerinin operasyon yapısını incelemek ve diğer terminallere göre farklı yanlarını ortaya koymaktır. Çalışmada İzmit Körfezi’nde yer alan sıvı kimyasal terminallerin ilgili yöneticileri ile mülakatlar gerçekleştirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre sıvı kimyasal terminal işletmeciliğinde klasik limancılık faaliyetlerinin yanında özellikle sıvı kimyasal ürünlere yönelik depo faaliyetlerinin de önemli olduğu görülmüştür. Giriş Bir kıyı tesisinin liman olarak adlandırılması için en az iki yük tipine hizmet vermesi gerekir. Her bir yük için uzmanlaşmış liman içi tesisler terminal olarak adlandırılırken sadece tek bir yük elleçleyen bir tesise liman yerine terminal demek daha doğrudur. Bu anlamda limanlar elleçledikleri yük tiplerine göre genel yük, dökme yük, tekerlekli yük, konteyner, yolcu ve sıvı yük terminallerinin en az ikisinden oluşabildiği gibi, örneğin sadece konteyner yüküne hizmet vererek “konteyner terminali” adını alabilir. Her bir terminal tipinin kendi içinde farklı yönetimsel ve operasyonel yapısı olduğu gibi bazı ana yük grupları kendi içinde de ayrışabilmektedir. Örneğin, çalışmaya konu olan sıvı yük terminalleri ham petrol, petrol ürünleri, LNG ve sıvı kimyasal terminaller olmak üzere alt gruplara ayrılmıştır. Terminal faaliyetleri elleçlenen yük tipine göre farklılık göstermektedir. Bu çalışmada sıvı kimyasal yük terminallerinin operasyon yapısını incelemek ve diğer terminallere göre farklı yanlarını ortaya koymak amaçlanmıştır. Her limanın tüm özelliklerini kapsayan genel bir “liman” tanımının yapılması mümkün olmadığı gibi herhangi iki liman arasında da önemli farklılıklar mevcuttur. Ticaret değişim gösterdikçe limanlar da değişmektedir (Stopford, 2009:81). Bir liman sadece gemilerin barınma ve temel işlerinin gerçekleştirildiği bir yer olabileceği gibi intermodal ulaştırma bağlantılarına sahip içerisinde dağıtım merkezlerinin, üretim ve endüstriyel faaliyetlerin gerçekleştirildiği bir sanayi merkezi şeklinde de faaliyet gösterebilmektedir. Limanlar, geleneksel işlevleri bakımından birçok farklı şekilde tanımlanabilmektedir. Liman işletmeciliğinde ürünü, limanda sunulan hizmetler oluşturmaktadır. Bu anlamda liman işletmelerinde ürün değil hizmet üretilmektedir. Limanlarda verilen hizmetler, limanlardaki tüm pazarlama faaliyetlerinin temelini oluşturur. Bu noktada liman işletmesinin müşterinin bir limandan ne beklediğini iyi tespit etmesi gerekmektedir. Müşteriyi tanıma çabası liman hizmetinin satılmasını kolaylaştıracaktır (Esmer, S., 2011). Dökme, sıvı, genel yük, konteyner, tekerlekli yük ve proje yükleri olmak üzere yapılan yük sınıflandırmasının benzeri gemiler içinde yapılabilir. Kabotaj dahilinde ya da uluslararası seyahatlerde kullanılan yolcu gemileri için tasarlanan terminallere de yolcu terminali ismi verilir. Sadece bir yük ve gemi türüne hizmet veren tesislere liman değil terminal demek daha doğru olacaktır. Birden fazla terminali barındıran tesislere liman denmelidir. Bu kapsamda yük ve gemi türlerine bağlı olarak terminaller aşağıdaki gibidir (Esmer ve Çetin, 2013): Dökme Yük Terminali Genel Yük Terminali Sıvı Yük Terminali Konteyner Terminali Tekerlekli Yük Terminali Yolcu Terminali Bu çalışmada sıvı yük terminallerindeki operasyon farklılıkları değerlendirilmektedir. Sıvı yük terminallerinde ham petrol, petrol ürünleri, LNG ve sıvı kimyasal ürünler elleçlense de çalışmada sıvı kimyasal yüklere odaklanılmaktadır. Araştırma bulguları Sıvı kimyasal yük terminallerinin sorumluluğu; müşterinin sahip olduğu ürünün, limana geldiği andaki ürün kalitesinde herhangi bir değişiklik olmadan elleçlenmesi, depolanması ve sevkiyatının sağlanmasıdır. Bu sebepten dolayı sıvı kimyasal yük elleçleyen terminallerde, ürün hatları ve depolama tesislerinin kontrol önlemleri çok önemli bir yer tutmaktadır. Sıvı kimyasal madde limana geldikten sonra, gemiden tahliyesi iki şekilde yapılmaktadır. Birincisi supalan denilen, yükün doğrudan platform aracılığıyla tankerlere yüklenmesi ve liman sahasında depolanmadan çıkarılmasıdır. Diğeri ise liman sahasında veya yakın bölgesinde bulunan kimyasal depolama tanklarına sevk edilmesi ve depolanmasıdır. Bu iki elleçleme türünün hangisi olacağı müşteri talebi tarafından belirlenmektedir. Supalan tahliyesi yapılacak ürünlere yönelik taleplerde iskelenin durumu göz önüne alınarak müşteri talepleri cevaplandırılmaktadır. Ürün depolanacak ise öncelikle ürüne uygun tank rezervasyonu yapılmakta, eğer ürün normal kimyasallardan farklı bir teknolojiyle depolanması gereken bir ürün ise tank (mümkünse) ürüne uygun hale getirilmektedir. Eğer bu işlem mümkün değilse hizmete cevap verilmemekte ve müşteri talebi reddedilmektedir. Sıvı kimyasal yüklerin depolandığı tanklar, depolanacak ürüne uygun olarak farklılık gösterebilmektedir. Bu tanklar Isıtmalı tank, İzolasyonlu tank, Sucreberli tank, yüzer tavanlı tank gibi isimler almakta ve farklı özelliklere sahip olmaktadır. Depo hacimleri müşteri talepleri doğrultusunda belirlenmektedir. İşletme açısından en uygun olan tank hacimleri 1000–1500 m³ lük tanklardır. Tanklar depolanacak ürüne göre de farklı gruplara ayrılmaktadır. Depolanacak ürüne özel teknik tasarımlar, yasal ve müşteri şartları bulunabilmektedir (Örneğin tehlikeli kimyasallar, tehlikesiz kimyasallar, yanıcı kimyasallar, parlayıcı kimyasallar, patlayıcı kimyasallar, karbon gazı veren kimyasallar, kokulu kimyasallar vb..) Bahse konu kimyasalların elleçlenmesi ve depolanması diğer terminal işletmeciliğine göre ayrı bir altyapı kaynağı ve tecrübe gerektirmektedir. Rezervasyon yapılan tank veya tanklarda, “müşteri onayı ve gümrük onayı alınmak kaydıyla” ortak depolama yapılabilir. Başka bir deyişle aynı kalitede ve aynı özelliklerdeki farklı müşteriye ait ürün ortak depolama kapsamında aynı tankta depolanabilmektedir. Diğer yandan sıvı kimyasal madde taşıyan gemilerinin elleçlenmesiyle diğer ürünlerin elleçlenmesinde bazı farklılıklar görülmektedir. Sonuçlar Bu çalışmada diğer terminal tiplerine göre farklı bir operasyon yapısı olan sıvı kimyasal yük terminallerine odaklanılmıştır. Çalışmada İzmit Körfezinde yer alan sıvı kimyasal terminallerin ilgili yöneticileri ile mülakatlar gerçekleştirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre sıvı kimyasal terminal işletmeciliğinde klasik limancılık faaliyetlerinin yanında önemli oranda uzmanlaşma gerektirdiği, sıvı kimyasal ürünlere yönelik depo faaliyetlerinin ön plana çıktığı görülmüştür. Ayrıca yükün özelliğinden dolayı emniyet ve güvenlik konuları önem kazanmaktadır. Hazırlayanlar: Kürşat Bal ve Doç. Dr. Soner Esmer