Türk armatörlerinin kurumsallaşamamasının önündeki engeller ve kurumsallaşma yolunda atılması gerekenler
Prof. Dr. Selçuk Nas danışmanlığında yapılan çalışmanın kapsamı...
Türk armatörlerinin kurumsallaşma düzeyi ile ilgili olarak Prof. Dr. Selçuk Nas danışmanlığında doktora çalışma yapılmıştır. Türk bayraklı gemi sicilinde yer alan ticari yük taşımacılığı faaliyeti yürüten işletmeler araştırılmıştır. 2018 yılında tamamlanan çalışmaya 1000 dwt ve üzeri en az üç gemisi bulunan aile işletmeleri dahil edilmiştir. Aile reisleri ile 65 sorudan oluşan bir anket formu ile yüz yüze görüşme yöntemi ile veriler toplanmıştır. İşletmelerin farklı yük, gemi tipi, sefer rotası ve tonajdan oluşan faaliyetleri göz önüne alındığında toplanan verilerin dwt göre ağırlıklandırılması uygun bulunmuştur. Çalışmada sektörü temsil eden örneklemin işletme bazında 78’i, gemi sayısı bazında 40’ı ve dwt bazında 58’i ile görüşülmüştür.
Ticari denizyolu taşımacılığında 1800’lerin sonunda ekonomik ve politik gelişmeler ile sefer sayısında artış, 1900’lerin başında savaştan kalan teknelerin elden geçirilmesi ile armatör sayısında artış olmuştur. 1900’lerin başında 100’den fazla ailenin denizyolu taşımacılığına başlamakla beraber daha birinci nesil olarak kurucularının yönetimindeyken işletmelerin faaliyetlerinin ekonomik nedenlerle sektörden çekilmiştir. Yine aynı dönemde başlayıp bir sonraki nesile işlerini devreden 14 aile ve üçüncü nesile işlerini aktarabilen 8 aile olmuş ancak onlarda denizyolu taşımacılık faaliyetlerine son vermiştir.
Birinci ve ikinci neslin oranı yüzde 29
Yapılan çalışmaya göre görüşme yapılan ailelerin nesillere göre incelenmesi sonucu 10’nunda birinci nesil, 29’unda birinci ve ikinci nesil, 23’ünde ikinci nesil, 8’inde üçüncü nesil, 4’ünde üçüncü ve dördüncü nesil, 19’unda dördüncü nesil, 6’sında beşinci nesil ve sonrası görev almaktadır.
Türk armatörleri 1800’lerin sonlarından günümüze kadar pek çok gelişmeye şahit olmuştur. Ahşap tekneden perçinli tekneye geçiş, yelkenden buharlıya ve dizel motorluya geçiş yaşanmıştır. Gemilerin teknik özellikleri, tonajları ve değerleri artarken taşıdıkları yükün miktarı, çeşidi ve değeri teknolojik ve ekonomik gelişmeler ile artmıştır. Türk limanları arasındaki ticari seferden uluslararası seferlere geçiş aşamasında Türk armatörü klas kuruluşlarının, sigorta işletmelerinin ve koruma ve tazminat kulüplerinin talepleriyle karşılaşmış, iş yapış şekli ve disiplininde değişimler şart olmuştur. Kurucusundan bağımsız hareket etmeyi sağlayan yeni sistemi kurumsallaşma olarak ifade etmişlerdir.
Görüşmeler sonucunda anlaşılmıştır ki, Türk armatörü kendisini 39 oranında kurumsallaşmış ve 47 oranında kurumsallaşmış olarak değerlendirmiştir. Aile reislerinin bir bölümü “Denizcilikte kurumsallaşma olmaz” inancındadır.
Kurumsallaşmanın boyutları
Kurumsallaşma düzeyini üzerine yapılan çalışmalar incelendiğinde kurumsallaşma boyutları (esneklik, karmaşıklık, özerklik, uyum, biçimselleşme ve profesyonellik); kurumsallaşma süreçleri (yasal nitelik kazanma, süreklilik, bireysel ve organizasyonel amaç uyumu ve kurumsal kimlik); kurumsallaşma öğeleri (profesyonelleşme, hedef, vizyon, yürütme, değer ve strateji); kurumsallaşma unsurları (sadelik, farklılaşma, esneklik, özerklik) ve kurumsal yönetim ilkeleri (adillik, hesap verebilme, şeffaflık, sorumluluk) olarak ele alındığı görülmüştür. Denizyolu taşımacılığı için kurumsallaşma düzeyinin tespiti için ön kurumsallaşma, yarı kurumsallaşma ve tam kurumsallaşma olarak üç düzey ele alınmıştır.
Ön kurumsallaşma düzeyi
Ön kurumsallaşma aşamasında alışkanlık süreci araştırılmıştır. Değişkenler kurallar, prosedürler, iş tanımları, standardartlar, formaliteler, organizasyon şeması ön kurumsallaşma düzeyini oluşturmakta olduğu kabul edilmiştir. Türk armatörün eksiklikleri olmakla beraber ön kurumsallaşma düzeyin gereklerini yerine getirmiş kabul edilmiştir.
Yarı kurumsallaşma düzeyi
Yarı kurumsallaşma düzeyinde gelenekselleşme süreci araştırılmıştır. Profesyoneller ve çalışanlar, özerklik, bireysel ve örgütsel amaç uyumu, tutarlılık, değişim ve gelişim, kurumsal kimlik ve kurumsal imaj, kurumsal kültür, işletmenin misyon ve vizyonu, stratejik kararlar, yakın vadeli hedefler bu düzeyin göstergeleri incelenmiştir. Bu göstergeler farklı seviyelerde tamamlanmıştır. Türk armatörünün taşıdığı yük, işlettiği gemi ve taşımanın özelliklerine dayanarak farklılıkların oluştuğu, yarı kurumsallaşma düzeyinin gereklerinin kısmen yerine getirilmiş olarak kabul edilebileceğini göstermiştir.
Tam kurumsallaşma düzeyi
Tam kurumsallaşma düzeyinde aile işinin gelecek nesillere devredilme süreci araştırılmıştır. Yönetim kurulu ve başkanı, aile üyeleri ve halefiyet, nesillere aktarım, aile konseyi, aile anayasası oluşumu bu düzeyin göstergeleri olarak kabul edilmiştir. Çalışmada tam kurumsallaşma aşamasının gereklerinin henüz yerine getirilmediği saptanmıştır.
Önce ailenin kurumsallaşması gerekli
Kurumsallaşmaya en büyük engellerden birinin işin kurumsallaşmasından önce “ailenin kurumsallaşması” olduğu anlaşılmaktadır. Türk armatörlerinde henüz ailenin kurumsallaşmadığı, aile işleri ile işletme işlerinin birbirinden ayrılmadığı görülmüştür.
Halefin seçilmesi, aile konseyinin kurulması ve aile anayasasının oluşturulması sorunun çözümü için önerilebilir. Aile reisinin “gemin varsa kıçında işin varsa başında bulunmalısın” düsturu ile devamlı “son sözü” söyleyen taraf olma mecburiyetini hafifleteceği düşünülmektedir. İşletmenin varlığını sürekli kılınması ve aile reisinin yetkilerini devredebilmesi için halefin seçilmesi, yetiştirilmesi ve kendisine işletmenin devredilmesi ile ilgili olarak aile konseyi ile işbirliği yapılması tavsiye edilmektedir. Halefin seçilmesi ve yetiştirilmesine vesile olacak olan aile konseyi oluşturulması ikinci çözüm önerisidir. Ailenin 14 yaşını geçen genç üyelerinden oluştur. Amaç genç aile üyelerinin aile işine yakınlaşmasıdır. Düzenli aralıklarla gündemli toplantılar yapılır. Tercih ve becerilerini geliştirip, aile işinin gelişimine katkıda bulunabileceği alan tespit edip eğitim ve tecrübe birikimi sağlamaktır.
Bir başka sorun kilit görevlerin veya birimlerin müdürlüğüne aile üyelerinin gelmesidir. Yöneticilerin aile üyelerinden oluşturması denetim mekanizması olarak görülse de yeterli eğitim ve deneyimi olamayan aile üyesi olgunluk devresine ulaşıncaya kadar aile reisine her an işin başında durma ihtiyacı yaratmaktadır. Aile konseyi ile işin ihtiyaç ve hedeflerine uygun aile üyesinin yetiştirilmesi, aile üyelerinin becerilerine ve tercihlerine uygun iş seçilmesi, işin gereklerine uygun eğitim ve deneyim kazanımına yönlendirilmesi konusunda yönlendirme yapacaktır.
Aile anayasası kurumsallaşma sorunlarına çözüm olacak
Doğum, emeklilik, ölüm, miras gibi konuların önceden düşünülerek yazıya dökülmesini sağlar. Aile işinde kimlerin çalışabileceği, kazançtan kimlerin ne kadar alacağı, ailenin doğal üyeleri ve sonradan dahil olan gelin ve damatların hisseleri, hisselerin satılabilirliği, temettü dağıtımında geçerli kurallar, aile konseyinin oluşması ve aile konseyine kimin başkanlık yapacağı, aile konseyinde kimlerin yer alacağı ve aile adının yaşatılması için neler yapılacağı gibi konular ele alınabilir. Aile ve iş konularının ele alınma şeklinde yeknesaklık ve sürdürülebilirlik temin edilebilir.
Denizyolu taşımacılığın doğası kurumsallaşmanın önündeki engellerden bir diğeri
Kurumsallaşmaya en büyük engellerden diğeri denizyolu taşımacılığı sektörünün doğasıdır. İşin gereği anlık karar gerektirir. Türk denizcilerinde genel kanı aile reisinin “ölmeden emekli olmadığı ve son nefesine kadar “son söz”ün ona ait” olduğu şeklindedir. Bazı armatörlerde nesiller ilerlediği için aile şirketinde kuzenlerin yönetimde olduğu kiminde ise aile reisi olarak dede/babanın halen mevcut olduğu görülmüştür. Otorite gereği ataerkil aile yapısı sonucu anlık kararların aile reisi tarafından verilmektedir. Aile reisi ve önceki nesillere işe kendini adamış ve fedakarlıklarla işletme bulunduğu refah seviyesine ulaşmıştır.
Yetkilerin sonraki nesle veya ekibindeki profesyonellere devretmekte zorluk çekme nedeni asimetrik bilgidir. Aile reisi, mevcut deneyim ve bilgi birikiminin diğerlerinde mevcut bulunmadığına inanılmaktadır ve operasyonel boyuttaki yetkilerini bile kısmi olarak devredebilir. Aile reisi bilgi ve deneyimlerini paylaşmak üzere halefin seçilmesi, aile konseyi vesilesiyle genç aile üyelerine gerek aile işinde gerekse farklı işyerlerinde çalışması destek verilmesi ile eğitimin yanı sıra işyeri tecrübesi kazandırılması, profesyonellerle olan ilişkinin düzenlenmesi önerilmektedir. İşlerin operasyonel boyutta çalışanlara finansal boyutta profesyonellere özerklik, halef ve aile üyelerine yetki devri konuları kurumsallaşma çözümleri olarak önerilmektedir.
Dr. Oya Turhaner Hakkında
Dr. Oya Turhaner, eğitimine The Chartered Insurance Instıtute (1993) Associate seviyesinde denizcilik sigortaları ile başlamıştır. DEU Endüstri Mühendisliği (2001) lisans eğitimi, DEU Denizcilik Fakültesi Lojistik ve Deniz Ulaşımı (2008) yüksek lisansı ile devam etmiş ve DEU Denizcilik Fakültesi Denizcilik İşletmeleri Yönetimi Anabilim Dalında (2018) doktorasını tamamlamıştır. 2010 yılında başladığı Yaşar Üniversitesi Meslek Yüksekokulu’nda doktor öğretim görevlisi olarak halen görev yapmaktadır.
Makale: Dr. Oya Turhaner -Yaşar Üniversitesi Meslek Yüksekokulu Öğretim Görevlisi
7DENİZ DERGİSİ MART-NİSAN 2019 SAYISI
